Met Pesach eten we matzes - documentaire over het Joodse leven in Zeeland

‘Met Pesach eten we matzes’ is een documentaire over de geschiedenis van het Joodse leven in Zeeland, een film die iedereen zou moeten zien. Dat kan, Omroep Zeeland zal deze documentairefilm op 24 maart uitzenden. De ingetogen en indrukwekkende film (66 minuten) van Rebecca van Wittene ging zondag 20 januari in CineCity Vlissingen in première tijdens ‘Film by the Sea door het Jaar’. Het publiek was bijzonder geraakt.

Documentairemaker en regisseur Rebecca van Wittene kende de verhalen uit haar eigen familie, haar grootvader was Joods. Bij haar thuis was de oorlog vanzelfsprekend een beladen onderwerp. Toch, aldus Rebecca tijdens de première, voor de oorlog waren er ook vele gelukkige momenten in de familie. Maar, hoewel het nu lang geleden is, de oorlog is nooit echt voorbij.

In de film volgt zij een aantal Joodse gezinnen in het vooroorlogse Middelburg, Vlissingen en Zierikzee, tot het moment van de deportatie naar Amsterdam op 24 maart 1942. Deze gezinnen wisten op dat moment niet dat Amsterdam het eindstation niet zou zijn.

Het zijn families die met behoud van hun eigen cultuur volledig in de samenleving waren opgenomen, in een Zeeland zonder joodse scholen en zonder koosjere winkels. Het zijn Joodse Zeeuwen, gelovig en niet gelovig, verspreid over de eilanden. Veelal gewone middenstanders met namen als Polak, Boasson, Labzowski, van Wittene. Handelaren in textiel, metaal & lompen, een slager, een juwelier en ook een bekende wethouder. 
Op dinsdag 24 maart 1942, een prachtige, stralende voorjaarsmorgen, lopen zij in Middelburg in colonne naar het station, met niet meer dan zij konden dragen aan bagage en nagekeken door buurtbewoners. In Zierikzee lopen zij door het Vrijpoortje hun gevangenschap tegemoet. De politie doet er alles aan om de uittocht vlekkeloos te laten verlopen. Onthutsend in deze film is de rol die Petrus Dieleman, de pro-Duitse waarnemend Commissaris der Provincie, in de oorlog heeft gespeeld.

Na de bevrijding keren slechts enkele overlevenden terug. In een interview in de PZC (21-01-2013) vertelt Rebecca hoe het haar familie verging: Mijn opa was Joods. Hij was één van de ongeveer 300 Joden die aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog in Zeeland woonden. Ook hij werd met zijn gezin met zes kinderen, waaronder mijn vader als 10-jarige jongen op 24 maart naar Amsterdam gedeporteerd. Haar grootvader en zijn gezin zijn na de oorlog teruggekeerd maar op de namenlijst van de familie van Wittene staan minstens 60 personen die de Holocaust niet hebben overleefd. Ik heb vooral de verhalen van mensen als uitgangspunt genomen. Juist nu de laatste overlevenden van de Tweede Wereldoorlog nog kunnen vertellen over hun jeugd en over de gebruiken van het vooroorlogse joodse leven. Rebecca van Wittene belicht de verhalen van de Joodse families in Middelburg, Goes en Zierikzee aan de hand van privé-documenten en een grote verscheidenheid aan archiefmateriaal: brieven, poesie-albums, foto’s, documenten, verordeningen, reclameboodschappen en advertenties uit diverse kranten.

In de documentaire wordt het verleden met het heden verbonden. Nu, bijna zeventig jaar na de oorlog, is de in 1994 gerestaureerde synagoge in Middelburg weer letterlijk een huis van samenkomst. Kinderen leren de Hebreeuwse teksten en joodse gebruiken, worden voorbereid op de Bar-mitswa, leren wat koosjer voedsel is en waarom. Voorganger Luuc Smit heeft, ondanks het feit dat hijzelf niet joods is opgevoed, zijn bestemming gevonden. Hij leerde zichzelf tot in alle details hoe de Sjabbat te vieren ‘zoals het moet’. Mede dank zij hem neemt de deelname aan de Sjabbat in Zeeland weer toe; de Joodse Gemeente Zeeland bestaat uit meer dan veertig leden. Deze Joodse Gemeente is net zo divers en kleinschalig als vroeger, en al even interessant anders. De samenkomsten zijn ook nu nog belangrijk in de verwerking van ieders persoonlijke familieverhaal zegt Luuc Smit: Het voelt alsof je iets heel maakt, iedere keer weer. De joodse gebruiken zullen in Zeeland blijven: op vrijdagavond altijd kippensoep maar met Pesach worden er matzes gegeten.

Joodse begraafplaats aan de Walensingel, tekening Kees de Plaa, 2002

Natuurlijk werd bij de première stilgestaan bij de Joods-Zeeuwse geschiedenis. De Joden die in het begin van de zestiende eeuw in Zeeland woonden mochten geen lid zijn van een gilde maar geld uitlenen was wel toegestaan. In de zeventiende eeuw neemt het aantal toe wanneer de Sefardiem (Joden uit Spanje en Portugal) op de vlucht voor vervolgingen via Frankrijk en Antwerpen  uiteindelijk in Middelburg terechtkomen. In 1641 nemen ze aan de Rouaansekaai een vertrek van een Portugees-Joodse koopman als huissynagoge in gebruik. De meeste Sefardische Joden vertrokken al voor 1700 naar Amsterdam dat in de zeventiede eeuw een belangrijk Joods centrum werd.
Omstreeks 1650 kwamen Joodse vluchtelingen uit Midden- en Oost-Europa naar Nederland, de Asjkenazische Joden. Zij hadden een heel andere culturele achtergrond dan de Sefardische Joden en spraken een andere taal, het Jiddisj. Hun gemeenschap in Middelburg groeide snel en zij kregen in 1705 toestemming om een eigen begraafplaats te stichten, aan de Walensingel, en een eigen synagoge, in de Herenstraat. Deze synagoge - de oudste synagoge van Nederland buiten Amsterdam - is tot de Tweede Wereldoorlog in gebruik. In november 1944 wordt de synagoge getroffen door een Engelse granaat en grotendeels verwoest.

Joodse Synagoge in Middelburg

Anno 2013 zijn de Joodse begraafplaatsen en de herbouwde synagoge in Middelburg een bezoek meer dan waard. En wie de stad verder verkent leest huisnamen en opschriften die refereren aan het  Joods verleden:  De Sampson, De Gouden Tafel, 't Vervallen Jerusalem, Beet Hakenesset (Huis van Samenkomst), Beet Hakewarot (Huis der Graven), Beet Chajiem (Huis der Levenden). 

Het zou mooi zijn wanneer deze documentaire een nieuwe publicatie over de geschiedenis van het Joodse leven in Zeeland mogelijk zou maken. Het zou recht doen aan het verhaal van Rebecca van Wittene en aan de verhalen van de ooggetuigen. Bovendien is er een schat aan beschikbaar materiaal. Opdat wij niet vergeten.

Wie meer wil lezen over de geschiedenis van het Joodse leven in Zeeland verwijs ik naar een al wat oudere publicatie:

De Sjoel van Zeeland - Een bundel studies, uitgegeven ter gelegenheid van de herinwijding van de Middelburgse Synagoge, samengesteld door P.W. Sijnke, Den Boer/De Ruiter, 1994.

Actuele informatie en foto’s vindt je op de website van de Joodse Gemeente Zeeland en op de site van de Middelburgse Synagoge.

De documentaire wordt op 24 maart 2013 uitgezonden door Omroep Zeeland en zal voorafgaand op diverse locaties worden vertoond, o.a. zaterdag 9 maart in Cinema Middelburg.