Ben Joppe : schilder van het onmogelijke

“Zo mooi, zo kleurrijk, zo afwisselend, hier worden wij gewoon blij van.” Zomaar een reactie van bezoekers tijdens de opening van de tentoonstelling Ben Joppe : schilder van het onmogelijke. Een verrassend veelzijdige tentoonstelling over de Zeeuwse kunstenaar Ben Joppe (1915-2007), een expositie die met veel plezier, liefde en toewijding is samengesteld door de Stichting Ben Joppe en de Zeeuwse Bibliotheek. Met deze eerste officiële overzichtstentoonstelling in Nederland ging een wens van Ben Joppe in vervulling: hij wilde zijn werk onder de mensen brengen. Wie er voor open staat kan nu t/m 22 oktober 2011 kennis maken met zijn werk en een antwoord vinden op vragen als: wat is de grondslag, welke ideeën liggen er achter, wat is de sfeer, de aard van het materiaal, hoe maakt hij de achtergrond zichtbaar en voelbaar, wat laat hij na, wat is de invloed van zijn langdurig verblijf in Japan, hoe betekenisvol is zijn werk?
De expositie omvat circa 25 schilderijen en 20 werken op papier. Interessant zijn ook de twaalf vitrines waarin allerlei persoonlijke documenten te zien zijn, waaronder brieven van Graham Greene en Karel Appel. Mooi is het traditioneel Japanse materialenkistje met inhoud, de barens, stempels in steen en hout waarmee hij zijn werken van een zelf ontworpen monogram voorzag. Ook te zien zijn basismaterialen voor de vervaardiging van sumi-e (sumi-e betekent letterlijk "zwarte inktschildering", het is een oude oosterse kunstvorm waarbij met weinig penseelstreken maximale expressie bereikt wordt). Verder notitieblokken, penseeltekeningen, paletmessen, inktstok & inktsteen, foto's. Zelfs een presse-papier met het logo van het Nederlandse paviljoen van de Wereldtentoonstelling in Osaka (1970).
Na deze expositie in Middelburg zal vanaf eind januari 2012 een vervolgtentoonstelling worden gehouden in de galerie van Steendrukkerij te Amsterdam.
Tijdens de opening op 3 september werd het gelijknamige boek Ben Joppe : schilder van het onmogelijke gepresenteerd en - ook al om blij mee te zijn - uitgedeeld aan alle bezoekers. Een mooi, kleurrijk en afwisselend retrospectief van het leven en werk van Ben Joppe. Het was de uitdrukkelijke wens van Ben Joppe dat historicus Marty Bax zijn leven en werk ooit zou beschrijven. Uit haar nawoord (p. 100) citeer ik: “Het is een bijzondere ervaring om te merken dat iemand zo lang, verborgen, zo vasthoudend is geweest in zijn zoektocht. Het typeert Ben ook wel, zoals ik hem nu, postuum, heb leren kennen: subtiel en intuïtief zijn weg vindend, sociaal actief maar gevoelsmatig zeer privé, buitengewoon eigenzinnig en trouw aan zijn opvattingen”.
Op basis van vele documenten schetst Marty Bax het buitengewoon avontuurlijke leven van Ben Joppe. Geboren in Zierikzee in 1915 en, als jongen al zoekend naar een creatief en uitdagend bestaan. Hij koos voor een studie bouwkunde maar na een jaar werd het letterkunde. Hij had belangstelling voor kunst en de werking van de menselijke psyche, las boeken van Sigmund Freud, Carl Jung en Alfred Adler. Na zijn diensttijd vertrok hij in 1940 als handelsman en reserve-officier naar Nederlands-Indië, waar hij in een Jappenkamp terecht kwam. Ben was “aldoor bezig weg te gaan” schreef hij ooit aan zijn broer Daan. Hij verbleef in Singapore, Maleisië, Osaka en Tokio en raakte gefascineerd door de inheemse kunst en het zenboeddhisme. In Japan, waar hij in 1954 arriveerde, maakte hij kennis met Shikõ Munakata, die een nieuwe expressionistische vorm van houtsnijkunst ontwikkelde, sosaku hanga geheten, en Suetso Yanagi, de voorman van de Mingei-beweging. Mingei stond voor pottenbakkerskunst volgens het motto ‘terugkeer naar de eenvoudige vormen van het dagelijks leven’. Ben haalde in 1957 de Nederlandse en Zeeuwse kranten door als eerste niet-Japanner voor zijn houtsnijkunst een ereprijs te krijgen van de Japanse Hanga-Association. Een Europees talent, dat in zijn artisticiteit meer Japans leek te zijn dan menig Japanner. Met dit talent werd zijn roem in Japan in 1957/1958 definitief gevestigd. Veel houtsnedes heeft hij niet gemaakt, hij koos uiteindelijk voor de monoprints : één enkele druk met verf op een kale plaat. In Japan ging Ben Joppe in zijn vrije tijd ook schilderen en tekenen, meestal met olieverf of pastel op papier. Opvallend is de techniek die hij ook gedurende de rest van zijn leven regelmatig zal gebruiken: het direct op doek werken met paletmes. Een techniek die geen correcties toelaat, behalve het aanbrengen van een nieuwe, direct opgebrachte verfstreek. Er ontstaan series met ritmische patronen in heldere kleuren, expressief van lijnvorming met invloeden van de Japanse kalligrafie maar ook van het werk van Piet Mondriaan (compositorisch en kleurgebruik). Eind 1958 keert Ben Joppe terug naar Nederland om vervolgens via Italië en Canada in de jaren ’70 weer in Japan terecht te komen. Voor het platenlabel Phonogram, dat in die tijd deel uitmaakte van het Philips concern, mocht Ben de nieuwe markten in het Verre Oosten helpen ontsluiten voor de muziek van klassieke orkesten, solomusici en popartiesten. In 1970 is hij als zakelijk directeur van het Nederlandse Paviljoen betrokken bij de Wereldtentoonstelling in Osaka. Vanaf 1971 tot 1991 volgt een Nederlandse periode, twintig jaar lang is hij persoonlijk secretaris van Bernard Haitink, destijd o.a. (vaste) dirigent van het Amsterdamse Concertgebouworkest. Tijdens deze periode kwam hij aan schilderen nauwelijks toe. Vanaf 1993 verbleef Ben Joppe afwisselend in Frankrijk en Zierikzee. Door de oprechte vriendschap met de kunstenaar Guido Pera, die hij als zijn geestelijke en artistieke erfgenaam beschouwde, kwam zijn schilderkunst volledig tot bloei. In Ben Joppe : schilder van het onmogelijke schetst Marty Bax uitvoerig hoe de invloeden van muziek steeds sterker worden. Mahler, Debussy, Bruckner, Sjostakovitsj. Maar ook werd hij geïnspireerd door de muziek van Joeri Egorov en Murray Perahia, gepassioneerde musici met individualistische interpretaties van klassieke muziek. Hij voelde verwantschap want klankkleur en kleurklank komen overeen, of je nu schildert met noten of met verf. Na een rijk en dynamisch leven keerde Ben Joppe in 1993 terug naar zijn geboortestad Zierikzee. Hij overleed in 2007 op 92-jarige leeftijd.

Schilder van het onmogelijke… “Wat een onmogelijke titel voor een tentoonstelling” verzucht een andere Zeeuwse kunstenaar tijdens de opening van de tentoonstelling. Verschil in opvatting is echter mogelijk. Schilderen is een onmogelijk vak, in die zin dat schilderen wat je ‘voor ogen hebt’ niet altijd mogelijk is. Dat geldt voor alle kunstvormen, ook voor het schrijverschap. Marty Bax laat in haar publicatie (p.71) zien wat Ben Joppe, die als schilder streng in de leer was, zelf bedoelt: hij vindt het niet eerlijk om een 2-dimensionaal oppervlak het uiterlijk (gefingeerd) van een 3-dimensionaliteit te geven. Hij wil bewijzen dat het anders kan: abstract. “Laat mij dan maar die peintre impossible zijn - ik vind dat best (goed) en ik zou het een eer vinden zo genoemd te worden’’, aldus Ben Joppe in een brief aan Guido Pera.
Tot slot: deze tentoonstelling maakt het mogelijk kennis te maken met een veelzijdig Zeeuws kunstenaar. Schilderijen die als een universum volledig op zichzelf staan, blij maken, omdat je ziet dat ze gedragen worden door innerlijke kracht, expressie en harmonie, muzikaliteit en stijl.
Zo mooi, zo kleurrijk, zo afwisselend. Ik werd aangenaam verrast, ook door het zomaar gekregen boek, een cadeautje!
Ben Joppe was altijd onderweg. Deze tentoonstelling heeft na Middelburg en Amsterdam genoeg "kracht" om ook op reis te gaan.

Zie ook: het Montefeltro online museum van Ben Joppe. Dit 3D museum bevat enkele van zijn kunstwerken en een foyer met achtergrondinformatie over leven en werk.
Voor meer informatie, foto's, documenten over en van het werk van Ben Joppe kunt u terecht op de website www.stichtingbenjoppe.nl, waar u zich tevens kunt inschrijven voor de nieuwsbrief van de stichting Ben Joppe.

Artikel: Muzikale composities van kleur en streek : de neerslag van Ben Joppes oosterse inspiratie. Tekst: Marty Bax in het Zeeuws Tijdschrift, 2011, 3/4, p. 45
Afbeeldingen: Zonder titel, 2002, acrylverf op linnen, Zonder titel, 1999, 2004, acrylverf op linnen.

Catalogus: Ben Joppe : schilder van het onmogelijke / samengesteld door Guido Pera, auteur Marty Bax, uitgegeven door de Stichting Ben Joppe (info@stichtingbenjoppe.nl)